گاه می ‌اندیشم

زمانی‌که برای نخستین‌بار تصویر زنان رقصنده‌ای با جام‌های شراب پارسی را دیدم که روزگاری بر دیوار دارالخلافه سامرا نقش بسته است، برایم سخت می‌نمود که بپذیرم این اثر به سده‌های نخستین اسلام (اوایل سده سوم قمری) تعلق دارد، و نخستین پرسشی که در ذهنم نقش بست این بود که چه مؤلفه‌هایی باعث می‌شوند این اثر و آثار مشابه آن را اسلامی بنامیم؟ 

این پرسشی است که گروهی از شرق‌شناسان و پژوهش‌گران مسلمان در حوزه هنر؛ از جمله ادهام محمد حنش برای پاسخ دادن به آن نظریه‌پردازی کرده‌اند تا چیستی و ماهیت هنر اسلامی را بهتر مشخص کنند؛ هرچند که در نتیجه تلاش برخی از آن‌ها، قید «عربی» نیز بر «اسلامی» افزوده شده است!

هدف از ترجمه کتاب نظریه هنر اسلامی، مفهوم زیبایی‌شناسی و ساختار معرفتی، آشناسازی پژوهش‌گران و دانشجویان هنر با دیدگاه‌های تازه‌ای است که در حوزه هنر اسلامی مطرح شده، و نیز ترغیب آن‌ها به داشتن تفکر نقّاد نسبت به این دیدگاه‌ها، و نیز اصطلاح‌های رایجی است که به‌صورت نادرست استفاده می‌شوند. افزون بر این، اثر حاضر می‌تواند در قالب کتاب دانشگاهی در کنار سایر منابع هنر اسلامی و زیبایی‌شناسی تدریس شود.

یازدهم بهمن 1401 که کتابم از سوی خانه کتاب و ادبیات ایران به عنوان نامزد کتاب سال ایران در دامنه عرفان معرفی شد، تصمیم گرفتم پیامی درباره اش در این‌جا بگذارم.

کتاب در سال 1400 توسط نشر نگاه معاصر چاپ شد و موضوع آن همان‌طور که از عنوانش پیداست درباره شخصیت عین‌القضات همدانی (کشته 525ق) و اندیشه‌های او است.

کوشیدم تا در این کتاب با دسته‌بندی و تحلیل اندیشه‌های عین‌القضات در سه بخش هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و سلوکی، ساختاری منسجم از افکارش ارائه دهم تا فهم اندیشه‌هایش آسان، و زوایای پنهان شخصیت و طریقتش آشکار شود.

شاید ادعایی گزاف باشد، اما گمان می‌کنم که به هدف آرمانی خود رسیدم که بخشیدن حیاتی نو به یکی از سرمایه‌های فرهنگی کشورم بود. امید که توانسته باشم بخشی از دِین خود را به اهل شک ادا کنم، آن‌ها که در راه حقیقت جان دادند.

گمان می‌کنم بهترین کتابی که در حوزه معنای زندگی به زبان فارسی ترجمه شده کتاب مختصر و پرمحتوای «The Meaning of Life: A Very Short Introduction» به قلم تری ایگلتون (زاده 1943م) باشد که در سال 2007م  انتشارات آکسفورد آن را به چاپ رساند و در ایران، عباس مخبر آن را خوب و روان ترجمه کرد و انتشارات بان در سال 1396 چاپ نمود.

ابتدا مایلم مختصری درباره نویسنده پرکار کتاب –تری ایگلتون- چند سطری بنویسم؛ روشنفکر، منتقد و نظریه‌پرداز معاصری که در زمانی که مارکسیسم «افیون روشنفکران» بود (اشاره‌ای به کتاب رمون آرون با همین نام) از مارکسیسم حمایت می‌کرد و باور داشت که آینده از آنِ مارکسیست‌ها است. با افول مارکسیسم در جوامع اروپایی، ایگلتون به انزوا گرایید؛ اما با مقداری عقب‌نشینی جایگاه خود را هم‌چنان میان روشنفکران اروپایی حفظ کرد، و امروز یکی از چهره‌های برجسته، و منتقدی تراز اول در بریتانیا است که پیکان نقد او بیشتر پست‌مدرنیسم و نظام سرمایه‌داری را نشانه رفته است؛ اما خود او اذعان دارد که هیچ مدلی بی‌اشکال نیست.

مایلم بخشی را به معرفی و بررسی آرای نقادانه او در آثاری چون «ایدئولوژی زیبایی‌شناسی»، «ابتذال خوش‌بینی» و «معنای زندگی»، اختصاص دهم و خلاصه‌ای از این آثار را در چند بخش ارائه کنم.

معنای زندگی از مجموعه دانشنامه استنفورد، نوشته تادئوس متس را با اشتیاق باز کردم؛ ولی متأسفانه ترجمه ضعیف، و ارجاع های مکرر نویسنده به دیگر منابع  نتوانسته بود انتظار خواننده را برآورده کند. حس گرسنه‌ای را داشتم که غذایی نیم‌پز و نیمه آماده را در مقابلش گذاشته بودند! امّا باز هم موضوع آنقدر اهمیّت داشت که بخواهم خلاصه‌ و نظری درباره آن بنویسم.

فصل نخست کتاب زیبایی‌شناسی و ذهنیت، به بحث درباره زیبایی شناسی و تجدد پرداخته که در ادامه به بخش‌هایی از آن اشاره می‌شود:

  در سال 1796 در بیانیه سیاسی-فلسفی آلمان، والاترین عمل خرد همانا «عمل زیبایی شناسی» اعلام شده است. البته تفکرات فلسفی درباره هنر و زیبایی از زمان افلاطون به این سو در سراسر اندیشه فلسفی غرب وجود داشته است؛ اما تنها در اواسط قرن نوزدهم است که فلسفه زیبایی‌شناسی در حوزه‌ جداگانه‌ای در اروپا به ظهور می‌رسد.

کتاب‌هایی هستند که باید به خاطر سپرد و در زندگی به کار گرفت، در غیر این صورت یک‌بار مطالعه آن‌ها چندان اثربخشی ندارد. کتاب «گندزدایی از مغز» اثر دکتر فیث.جی هارپر از این دست کتاب‌هاست. این بخش، خلاصه‌ای از نیمه نخست این کتاب است که می خواهم همیشه آن را به یاد داشته باشم، شاید به حال دیگران هم سودمند افتاد.

برای ورود به بحث لازم است با چهار بخش مغز و عملکرد آن‌ها آشنا شویم:

خلاصه‌ای از متن سخنرانی هانا آرنت (1906-1975م) با عنوان «اندیشیدن و ملاحظات اخلاقی» در مجله‌ی Social Research در سال 1971.

پرسشی که  قصد دارم به آن پاسخ دهم این است که «آیا عمل اندیشیدن به خودی خود -عادت به آزمون و پژوهیدن هر پیش آمدی بدون توجه به محتوای خاص و بی اعتنا به نتایج آن- می‌تواند ذاتاً چنان باشد که آدمیان را مقید به پرهیز از بدی کند؟»

به طور کلی اگر نیازهای فوری انسان را به خود مشغول نکند، انسان بیشتر نیازمند اندیشیدن به فراتر از مرزهای شناخت، نیازمند کاربرد مفید استعدادهای عقلانی یا نیروی مغزی خویش است تا استفاده از آن به عنوان ابزار شناخت و عمل؛ و ما تمیز بین اندیشه و شناخت، بین خرد و فوریت اندیشیدن و فهمیدن را با شعور را به کانت مدیونیم. کانت بر این باور بود که نیاز اندیشیدن به فراتر از شناخت را مسائل دیرینه فلسفه اولی –خدا، اختیار، نامیرایی- برانگیخته‌اند پس «باید دانایی را از میان برداشت تا جا برای ایمان باز شود»؛ ولی آن‌چه او انتظار داشت از فلسفه اولی میراثی برای آیندگان شود در واقع ویران‌گر پایه‌های فلسفه اولی شد؛ و کانت «دانایی را از بین نبرد» بلکه جایی برای اندیشه گشود نه ایمان، و این‌چنین شناخت را از اندیشه جدا کرد.

اولین آشنایی‌ام با دان کیوپیت (1934م) از طریق کتاب عرفان پس از مدرنیته بود. او در دانشگاه کمبریج تحصیل کرد و به عنوان دانشیار در آن دانشگاه به تدریس مشغول شد. پس از مدتی در کسوت کشیش در آمد؛ ولی از باورهای خود دست کشید و اکنون به عنوان یک فیلسوف ضد واقع گرا antirealist، از منتقدان جدی کلیسای مسیحی محسوب می‌شود. متاسفانه تاکنون از میان آثار او تنها دو اثر «دریای ایمان» و «عرفان پس از مدرنیته» به فارسی برگردان شده است.

کتاب عرفان پس از مدرنیته‌، با ترجمه  الله کرم کرمی پور، توسط نشر مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب قم به چاپ رسیده، و شامل ده فصل است که هر فصل دارای موضوعی مستقل ولی دارای پیوستگی با سایر فصل‌ها است، این کتاب سعی دارد به مخاطب نشان دهد که انسان ضدواقع‌گرای دوره پسامدرن چه نگاهی به دین و عرفان دارد.