گاه می ‌اندیشم

 «سعادت، با مبارزه بر روی زمین مستقر می‌شود»

(نیچه)

پس از شش ماه زیستن در فضای نظری و عملیِ اصول مبارزه در زمانه نیهیلیسم و آمادگی برای بررسی مباحث کتاب، در ابتدای راه از ورود مستقیم به مفاهیم کلیدی اثر؛ مانند: ضرورت و علیت رادیکال، زمان تورّخی، حرکت جوهری بیناسوبژکتیو و مانند آن صرف‌نظر می‌کنم، و ابتدا به سراغ بحث به‌ظاهر فرعی‌تری در فصل اخلاق می‌روم که داستان انسان و خدایان از آن‌جا آغاز می‌شود: ...«حرص»! سپس روش‌شناسی اثر یعنی منطق پلاستیک را در بخش دیگری بر روی آن پیاده می‌کنم.

گمان می‌کنم بهترین کتابی که در حوزه معنای زندگی به زبان فارسی ترجمه شده کتاب مختصر و پرمحتوای «The Meaning of Life: A Very Short Introduction» به قلم تری ایگلتون (زاده 1943م) باشد که در سال 2007م  انتشارات آکسفورد آن را به چاپ رساند و در ایران، عباس مخبر آن را خوب و روان ترجمه کرد و انتشارات بان در سال 1396 چاپ نمود.

ابتدا مایلم مختصری درباره نویسنده پرکار کتاب –تری ایگلتون- چند سطری بنویسم؛ روشنفکر، منتقد و نظریه‌پرداز معاصری که در زمانی که مارکسیسم «افیون روشنفکران» بود (اشاره‌ای به کتاب رمون آرون با همین نام) از مارکسیسم حمایت می‌کرد و باور داشت که آینده از آنِ مارکسیست‌ها است. با افول مارکسیسم در جوامع اروپایی، ایگلتون به انزوا گرایید؛ اما با مقداری عقب‌نشینی جایگاه خود را هم‌چنان میان روشنفکران اروپایی حفظ کرد، و امروز یکی از چهره‌های برجسته، و منتقدی تراز اول در بریتانیا است که پیکان نقد او بیشتر پست‌مدرنیسم و نظام سرمایه‌داری را نشانه رفته است؛ اما خود او اذعان دارد که هیچ مدلی بی‌اشکال نیست.

مایلم بخشی را به معرفی و بررسی آرای نقادانه او در آثاری چون «ایدئولوژی زیبایی‌شناسی»، «ابتذال خوش‌بینی» و «معنای زندگی»، اختصاص دهم و خلاصه‌ای از این آثار را در چند بخش ارائه کنم.

در بخش‌های گذشته به برداشت‌های نظری درباره امور معنابخش زندگی، اشاره شد که بنیان این تلقی‌ها بر فرض معنادار بودن واقعی برخی زندگی‌ها استوار است؛ اما دیدگاه‌های هیچ‌انگارانه‌ای هم وجود دارد که این فرض را زیر سوال می‌برند، و امور معنابخش زندگی را یا دست‌نیافتنی و یا فاقد قدرت معنابخشی می‌دانند.

برخلاف فراطبیعت‌گرایان، طبیعت‌گرایان معتقدند در جهانی که تنها از طریق علم شناخته می‌شود هم می‌توان معنا را یافت؛ و جهان مادی قادر است از عهده کاری که علی‌الادعا وجود خدا برای آن ضرورت دارد برآید. به عبارت دیگر حتی اگر معنا از ساحتی الهی و معنوی نباشد بازهم می‌توان با شیوه‌های معیّنی از زیستن در جهان کاملاً مادی آن را به‌دست آورد.

دیدگاهی است دایر بر این که معنا در زندگی از داشتن نسبت خاص با جوهری نامیرا و روحانی حاصل می‌شود. به‌نظر می‌رسد که دیدگاه روح‌محور بر مبنای پیوستن روح به خداوند در ساحتی معنوی نظیر بهشت استوار است؛ دیدگاهی که توماس آکویناس، تولستوی و متفکران دینی معاصر به آن معتقدند. امکان دیگر هم این است که بگوییم معنا از ارج نهادن به امر الهی در درون خود –روح- حاصل می‌شود. 

دو استدلال عمده در تأیید دیدگاه روح‌محور وجود دارد:

- نظر عوام که تولستوی هم به آن اشاره کرده این است که باید کاری باشد که ارزش انجام دادن را داشته باشد، و اگر هیچ‌یک از کارهایی که کسی انجام می‌دهد تفاوتی در جهان پدید نیاورد، هیچ‌کاری ارزش انجام دادن را ندارد، و انجام دادن این کار نیازمند داشتن خویشتن نامیرا و روحانی است. مخالفان این نظر بیان می‌کنند که برای اثرگذاری بی‌پایان لزومی ندارد نامیرا باشیم، و ضرورت این تأثیرگذاری بی‌پایان برای تحقق معنا هم جای تردید دارد.

- دسته دوم بحث لزوم وجود روح برای تحقق عدالت را مطرح می‌کنند که چنین عدالتی برای زندگی معنادار ضرورت دارد؛ مشابه چیزی که در کتاب مقدس هم وجود دارد. اما ساختار استنتاجی این استدلال هم مانند استدلال قبلی ضعیف است؛ این‌که چرا باید باور داشت زندگی ابدی پس از مرگ برای تحقق معنا ضرورت دارد! از سوی دیگر نامیرایی مستلزم آن نیست که فرد جوهر روحانی نامیرایی داشته باشد (آگاهی فرد می‌تواند در کامپیوتری هم ذخیره شود).

منتقدان طبیعت‌گرا مثال‌های نقضی در برابر ادعای روح‌محور مطرح می‌‌کنند. در واقع نظریه روح‌محور در نهایت بر ادعاهای مربوط به ابتنای معنا بر کمال متکی است که به‌دلیل ساده بودن جذاب است؛ در حالی‌که از نظر این منتقدان نامیرایی برای زندگی بی‌معنا شرطی کافی است.

فراطبیعت‌گرایان بر مبنایی متافیزیکی مدعی‌اند که معنا در زندگی در ارتباط با ساحتی معنوی است که این ساحت می‌تواند خدا یا روح باشد. بر این اساس اگر خدا یا روح وجود نداشته باشد یا نتوان با آن‌ها رابطه مناسبی برقرار کرد، زندگی بی‌معنا می‌شود. بنابراین فراطبیعت‌گرایان قایل به دو دیدگاه خدامحور و روح‌محورند. بر اساس دیدگاه گروه نخست، زمانی وجود فرد دارای معناست که بتواند غایتی را که خداوند برای او معیّن کرده است محقق سازد، وجود زندگی پس از مرگ برای آن ضرورتی ندارد. این نظریه‌پردازان غایت‌نگر، در این‌که غایت مورد نظر خداوند چه می‌تواند باشد اختلاف نظر دارند:

معنای زندگی از مجموعه دانشنامه استنفورد، نوشته تادئوس متس را با اشتیاق باز کردم؛ ولی متأسفانه ترجمه ضعیف، و ارجاع های مکرر نویسنده به دیگر منابع  نتوانسته بود انتظار خواننده را برآورده کند. حس گرسنه‌ای را داشتم که غذایی نیم‌پز و نیمه آماده را در مقابلش گذاشته بودند! امّا باز هم موضوع آنقدر اهمیّت داشت که بخواهم خلاصه‌ و نظری درباره آن بنویسم.